(dit artikel verscheen eerder ook op Science Guide)
Omdat studenten in het hoger onderwijs met andere oogmerken worden opgeleid dan scholieren en mbo-studenten, dienen studenten in het hoger onderwijs andere of extra brede vaardigheden aangeleerd te krijgen”, schrijven vertegenwoordigers van het Leernetwerk brede vaardigheden. Ze presenteren drie perspectieven vanwaaruit opleidingen brede vaardigheden kunnen ordenen en opnemen.
We leven in een tijd van technologische ontwikkelingen en maatschappelijke uitdagingen die leiden tot transities in de maatschappij en op de arbeidsmarkt. Dit heeft grote impact op het hoger onderwijs en het opleiden van studenten. Een betere aansluiting op de arbeidsmarkt wordt als één van de vier ambities in de Strategische Agenda Hoger Onderwijs en Onderzoek (OCW, 2019) genoemd. Het vergroten van de aandacht voor brede vaardigheden zoals ‘samenwerken’ en ‘kritisch denken’ is onderdeel van deze ambitie.
In 2020 is naar aanleiding hiervan een ‘Leernetwerk brede vaardigheden’ opgericht, bestaande uit vertegenwoordigers van een aantal hogescholen, universiteiten en het ministerie van OCW. Het netwerk heeft zich verdiept in modellen voor brede vaardigheden en via werkbezoeken een indruk gekregen van de accenten die deelnemende instellingen leggen bij het aanleren van brede vaardigheden.
In dit artikel gaan we in op brede vaardigheden in de context van het hoger onderwijs. Daarbij benoemen we drie perspectieven aan de hand waarvan instellingen en curriculumontwikkelaars brede vaardigheden kunnen inpassen. Het betreft de perspectieven van de lerende mens, de professional en de innovator. Hiermee hopen we de dialoog over brede vaardigheden te bevorderen en instellingen en opleidingen aan te moedigen brede vaardigheden expliciet in te passen binnen de eigen context, visie en identiteit.
Brede vaardigheden – er valt iets te kiezen
Er zijn veel modellen en overzichten van brede vaardigheden. In Nederland wordt vaak verwezen naar het model van SLO/Kennisnet, dat met name gericht is op het primair en voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs. De vaardigheden die dit model noemt, maken ook onderdeel uit van veel andere overzichten.
Omdat studenten in het hoger onderwijs met andere oogmerken worden opgeleid dan scholieren en mbo-studenten, dienen studenten in het hoger onderwijs andere of extra brede vaardigheden aangeleerd te krijgen. We hebben daarom gezocht naar overzichten van brede vaardigheden die specifiek voor het hoger onderwijs interessant zijn. Hieronder noemen we enkele voorbeelden die zijn ontstaan vanuit een onderwijskundig perspectief, met het oog op de behoeften vanuit de arbeidsmarkt of vanuit de wens bij te dragen aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken.
- Unesco (2017) heeft de ‘Key Competencies for Sustainable Development’ geformuleerd. Naast competenties zoals samenwerken, kritisch denken en zelfbewustzijn, gaat het om systeemdenken, anticiperen, integraal probleem-oplossen en normatieve competenties;
- De Inner Development Goals omvatten vaardigheden, houdingen en waarden om succesvol te werken aan complexe maatschappelijke vraagstukken, in het bijzonder de SDG’s. De indeling in Being, Thinking, Relating, Collaborating en Acting is interessant;
- In het Learning Compass van de Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) wordt gesproken over transferable skills, het creëren van waarde, het nemen van verantwoordelijkheid en het overbruggen van spanningen en dilemma’s;
- Op Europees niveau zijn Key-competences for Lifelong learning opgesteld. Deelnemen aan de maatschappij, ondernemerschap en burgerschap springen er hierbij uit;
- Het World Economic Forum publiceert regelmatig een lijst met meest essentiële vaardigheden gegeven de veranderingen in de wereld en het werkveld;
- Het ROA (Aarts & Künn-Nelen, 2019) heeft onderzocht welke vaardigheden doorslaggevend zijn bij sollicitaties. Probleemoplossend vermogen, kritisch denken, samenwerkingsvaardigheden, communicatie, flexibiliteit, aanpassingsvermogen, initiatief in leren en reflecteren scoren hoog;
- McKinsey Global Institute heeft onderzoek gedaan naar effecten van automatisering, AI en robotica op banen. Dit heeft geresulteerd in een overzicht van 13 belangrijke vaardigheidsgroepen geordend in 4 categorieën: cognitief, digitaal, interpersoonlijk en zelfleiderschap (Dondi, Klier, Panier, & Schubert, 2021).
Drie perspectieven: lerende mens, professional en innovator
We vonden het niet zinvol om met een ‘ultiem’ lijstje aan vaardigheden te komen, maar hebben wel drie perspectieven gedefinieerd die in een persoon samenkomen: die van de lerende mens, de professional en de innovator. Deze perspectieven zijn relevant voor het hoger onderwijs en kunnen helpen om de brede vaardigheden te ordenen. Opleidingen kunnen aan de hand daarvan bepalen waar ze, gegeven de context van de opleiding, het accent willen leggen.
De lerende mens
De lerende mens moet zich staande houden in en steeds verhouden tot een veranderende wereld. Dat vraagt om aanpassingsvermogen, weerbaarheid, het kunnen omgaan met onzekerheden, en een leven lang ontwikkelen. Het vraagt ook stevigheid en zelfbewustzijn om als persoon richting te geven aan het eigen leven. Vanuit dit perspectief is het belangrijk om het eigen leren te reguleren, te spiegelen aan anderen en te leren van elkaar. Leren betekent daarbij ook het verlaten van de comfortzone en het opdoen van verschillende ervaringen. Wezenlijke vragen zijn: Wie ben ik? Wat wil ik? Wat kan ik? Wat of wie heb ik nodig om mij verder te ontwikkelen?
De professional
Uiteraard is het belangrijk om specifieke beroepskwalificaties te verwerven. Sommige opleidingen zijn gericht op specifieke functies of beroepen, andere opleidingen zijn breder georiënteerd. Men spreekt daarbij wel van het opleiden van T-shaped of zelfs ∏-shaped professionals. In dit perspectief gaat het om de ontwikkeling tot professional; oftewel, de professionele identiteit in relatie tot de werkomgeving, collega’s, de beroepsgroep en de daarbinnen geldende gewoontes en regels. Korthagen (2002) en Ruijters (2015) bieden interessante modellen voor professioneel functioneren en de professionele identiteit. Door verschillende praktijkervaringen op te doen, ontwikkelen studenten hun professionele identiteit en de daarbij horende waarden.
De innovator
De innovator voelt zich betrokken bij hedendaagse vraagstukken en wil een rol van betekenis spelen bij het oplossen daarvan. Een innovator moet zich kunnen inleven in de behoeften van diverse betrokkenen, en vraagstukken vanuit verschillende perspectieven kunnen bekijken. Samenwerken met professionals uit andere disciplines en het benutten van diversiteit is vaak noodzakelijk. Verdiepen in andere opvattingen nodigt uit tot zogenaamd transformatief leren. Innovators zetten hun creativiteit in, denken in mogelijkheden en scenario’s en zetten dit om in concrete oplossingen of oplossingsrichtingen. Ze experimenteren en leren van ervaringen en fouten. Voor dat creëren is voldoende kennis, onderzoekend vermogen en kritische denkvaardigheid vereist.
Brede vaardigheden en toekomstgericht hoger onderwijs
In het hoger onderwijs willen we bekwame en wendbare professionals opleiden die een bijdrage kunnen leveren aan de oplossing van maatschappelijke vraagstukken. Professionals die zijn voorbereid op een toekomst die we niet kunnen overzien, maar die wel beschikken over toekomstbestendige vaardigheden.
Visscher-Voerman (2018) geeft aan dat opleidingen toekomstbestendig zijn als ze goed zicht hebben op de kennis, vaardigheden en attitudes die hun studenten nodig hebben om goed toegerust te zijn voor hun toekomstige werk en die tevens het leerproces optimaal ondersteunen. Opleidingen moeten volgens haar scherpe keuzes maken ten aanzien van de inhoud van het curriculum. Daarbij is een balans nodig tussen kennis, vaardigheden en professionele identiteit.
Verbind brede vaardigheden met eigen visie en identiteit
Als instellingen op opleidingen brede vaardigheden een plaats willen geven in hun onderwijs, is het waardevol om die keuzes te verbinden aan de eigen visie en identiteit. Ons leernetwerk bevat mooie voorbeelden. Zo zet de Vrije Universiteit in op ruimdenkendheid middels A Broader Mind, dat beoogt een student niet alleen iets te laten worden, maar ook iemand. De Hanzehogeschool werkt met Futures Literacy en met een kleurenpalet dat is gericht op persoonlijke en maatschappelijke ontwikkeling. NHL Stenden Hogeschool zet in op ontwerpend vermogen en het omgaan met diversiteit. De Erasmus Universiteit wil de change-leaders van morgen opleiden door middel van Impact-driven Education. Saxion zet stevig in op interdisciplinair samenwerken, en de Hogeschool Arnhem en Nijmegen zet in op wereldburgerschap en interprofessioneel leren in Labs en Werkplaatsen.