Verhelderen van de doelen

De kennis en werkvormen die worden aangeboden in dit element kunnen door onderzoekers naar eigen inzicht ingezet worden voor onderstaande doelstellingen:  

• Gezamenlijk met alle leden van het samenwerkingsverband werken aan het formuleren van verschillende soorten doelen van het onderzoek, te weten kennisdoelen, veranderdoelen, professionaliseringsdoelen en/of ontwerpdoelen
• Ervoor zorgen dat de geformuleerde doelen door alle betrokkenen gedragen worden en dat zij hierover gezamenlijk eigenaarschap voelen

Waarom het van belang is om met alle deelnemers van een samenwerkingsverband gezamenlijk te komen tot de doelen van het onderzoek 

Een goede onderzoeksopzet is doelgericht. Dat betekent dat helder is:  

• welke kennis ontwikkeld moet worden  
• welke veranderingen er worden nagestreefd, zowel tijdens als na het onderzoek  
• wat betrokkenen (inclusief de onderzoeker zelf) zullen leren tijdens en na het onderzoek 
• welke concrete ‘dingen’ ontworpen gaan worden, zoals bijvoorbeeld een app, een checklist, een protocol of een instrument  

Erachter komen of de opzet doelgericht is kan alleen door met de praktijkbetrokkenen samen te verkennen wat er nodig is qua ontwikkeling van kennis, veranderingen, leren en producten. 

Benodigd voorwerk door projectleider en
procesbegeleider

Binnen CRJO wordt met betrekking tot doelen gebruik gemaakt van een concept dat voor deelnemers nieuw kan zijn. Het betreft hier ‘de vier doelen van praktijkgericht onderzoek’ (Andriessen, 2019). Hieronder wordt dit concept toegelicht. Het is belangrijk voor de projectleider en procesbegeleider om zich hierin in te lezen, voordat met alle deelnemers van het samenwerkingsverband aan de doelen gewerkt kan gaan worden. Ook kan het belangrijk zijn om de overige deelnemers deze informatie te verschaffen, voordat zij daadwerkelijk gezamenlijk aan de doelen gaan werken.  

De vier soorten doelen van praktijkgericht onderzoek 

Binnen CRJO wordt gewerkt met vier soorten doelen die met praktijkgericht onderzoek kunnen worden nagestreefd:  

Kennisdoel

Ieder onderzoek heeft het ontwikkelen van nieuwe kennis als doel. Binnen CRJO wordt het volgende onder nieuwe kennis verstaan: feitelijke, extern geverifieerde ‘content’ die op een logische manier is geordend en expliciet is gemaakt (Markauskaite & Goodyear, 2017). 

Veranderdoel

Het uitvoeren van een onderzoek kan een krachtig veranderinstrument zijn (Van Lieshout, Jacobs, & Cardiff, 2017). In het onderzoek worden dan interventies gepleegd in de praktijk om verandering te realiseren. Bij het veranderdoel kan het enerzijds gaan om veranderingen op individueel niveau (gedragsverandering) en anderzijds om veranderingen op collectief niveau (systeemverandering). Deze laatste zijn veranderingen in het systeem waar de praktijkkwestie onderdeel van uitmaakt, bijvoorbeeld veranderingen in beleid, cultuur, processen, financiering, procedures, wijze van werken etc.

Ontwerpdoel

Vaak wordt er in praktijkgericht onderzoek ook iets gemaakt: een handreiking, protocol, checklist, tool, training of nieuwe behandelmethode. 

Professionaliseringsdoel

Onderzoek doen is altijd leerzaam, in ieder geval voor de onderzoeker. Dus er is altijd sprake van professionalisering. Het doel om mensen iets te laten leren kan echter ook een expliciet doel zijn in een onderzoek. Onderzoek dient dan als didactisch instrument (Markauskaite & Goodyear, 2017). Het doel is om individuen tijdens het onderzoek iets te laten leren door ze bij het onderzoek te betrekken. Dat kunnen zorgprofessionals zijn, cliënten, beleidsmedewerkers, maar ook studenten. Eigenlijk iedereen die bij een praktijkkwestie is betrokken. 

Traditioneel is men gewend onderzoek te scheiden van implementatie: eerst onderzoeken, dan dissemineren, implementeren en opschalen. Deze strikte scheiding kan de daadwerkelijke doorwerking van het onderzoek naar de praktijk belemmeren. Voor succesvolle implementatie kan het nodig zijn al tijdens het onderzoek activiteiten te ontplooien die succesvolle doorwerking bevorderen. Daarom is het verstandig om tijdens het maken van een onderzoeksopzet al na te denken over de doorwerking van het onderzoek.  

Doelen en doorwerking 

Onderzoek kan volgens Morrow, Goreham, & Ross (2017) op vier manieren doorwerken naar de praktijk:  

• door direct gebruik van kennis; 
• door direct gebruik van onderzoeksproducten; 
• door een effect op individuen;
• door een effect op groepen / organisaties.

Deze vier manieren van doorwerking kunnen we vertalen in de hierboven beschreven ‘vier soorten doelen van praktijkgericht onderzoek’. 

Er is veel voor te zeggen om een praktijkgericht onderzoek niet alleen te richten op het kennisdoel. Volgens Vermaak (2009) versterken veranderen, professionaliseren en onderzoeken elkaar. Vanuit CRJO wordt daaraan toe gevoegd dat ook ontwerpen als activiteit veel synergie heeft met de andere doelen.  

De vier doelen van praktijkgericht onderzoek staan uiteraard niet los van elkaar. De toepassing van kennis kan leiden tot leren en veranderen. Hetzelfde geldt voor het toepassen van producten. Voor veranderingen in het systeem is leren noodzakelijk en van veranderingen kan ook weer geleerd worden, etc.  

Hulpvragen om doelen te bepalen 

Het is belangrijk samen na te denken over de doelen die met een onderzoek bereikt dienen te worden. Dat kan door samen na te denken over de volgende vier vragen:

1. Wat willen we in het onderzoek te weten komen? Formuleer het antwoord door te starten met “Inzicht in…..”
2. Wat willen we dat er in organisaties / de cultuur / het systeem verbetert of verandert? Formuleer het antwoord door te starten met “Binnen [naam organisatie] is meer/minder aandacht voor…./ is een werkwijze voor… / is ruimte voor… etc”
3. Wat willen we dat er aan het einde concreet gemaakt is? Formuleer het antwoord door te starten met: “Een (hulpmiddel, training, checklist, procedure, instrument, methodiek etc)… om ….”
4. Wat zouden wij en anderen aan het einde van het onderzoek geleerd moeten hebben? Formuleer het antwoord door te starten met: “…. hebben geleerd om… / hebben een andere houding tegenover …/ etc.”

Tegelijkertijd maakt het stellen van meer doelen een onderzoek ambitieuzer en iedere keer is de vraag hoe realistisch dit is gegeven de randvoorwaarden. Het stellen van prioriteiten is eigenlijk altijd noodzakelijk. Drie vragen zijn hierbij belangrijk: 

1. Wie heeft welke verantwoordelijkheid in het realiseren van de doelen?
2. Wat is haalbaar binnen het onderzoek?
3. Waar start het onderzoek en waar stopt het?

Ad1. Deze vraag gaat over de onderlinge rol- en taakverdeling binnen het team. Wie doet het onderzoek, wie is verantwoordelijk voor de productontwikkeling, wie voor de professionalisering en wie voor het realiseren van verandering? Traditioneel beperkt de onderzoeker zich tot onderzoek, maar er zijn ook designs waarin de onderzoeker coach is van praktijkprofessionals bij het doen van onderzoek (zoals bij actieonderzoek) of een interventionist die verandering realiseert (zoals bij ontwerpgericht onderzoek).  

Ad.2 Deze vraag gaat over de randvoorwaarden en de mate waarin er in het onderzoek ruimte is om dingen te maken, mensen iets te leren en veranderinterventies te doen.  

Ad 3. Deze vraag gaat over waar het onderzoek ophoudt en implementatie begint. De vier doelen van praktijkgericht onderzoek staan uiteraard niet los van elkaar. De toepassing van kennis kan leiden tot leren en veranderen. Hetzelfde geldt voor het toepassen van producten. Voor veranderingen in het systeem is leren noodzakelijk en van veranderingen kan ook weer geleerd worden etc. 

Hoofdwerkvorm

Om met alle onderzoekers en praktijkbetrokken van een samenwerkingsverband gezamenlijk te komen tot het formuleren van verschillende soorten onderzoeksdoelen is binnen CRJO de doelenroos ontwikkeld. In onderstaande kennisclip wordt deze werkvorm toegelicht:

Aanvullende werkvormen

Meer handvatten voor het gezamenlijk komen tot doelen 

In de handreiking voor ‘CRJO als compleet 10 stappenproces’ staat op pagina 29 een complete workshop beschreven genaamd ‘Verkennen van de doelen’. In deze workshop worden verschillende werkvormen gecombineerd om met een projectgroep gezamenlijk te komen tot doelen voor het onderzoek. De workshop beslaat een dagdeel kan zowel online als fysiek georganiseerd worden. De beschrijving van deze workshop kan projectleiders en procesbegeleiders meer inzicht geven in de manier waarop bovengenoemde werkvormen en hulpmiddelen kunnen worden ingezet (al dan niet gecombineerd) en kan als inspiratie dienen voor de manier waarop bijeenkomsten georganiseerd kunnen worden vanuit de basisprincipes van CRJO.