Hoe begeleid ik reflectie?

Reflecteren is het gestructureerd terugblikken op, en nadenken over, het eigen handelen. Reflecteren begint altijd met een een concrete, praktische ervaring waar een gevoel aan gekoppeld is. Dit vraagt bereidheid jezelf reflectieve vragen te durven stellen en het eigen gedrag onder de loep te nemen. Je kunt dit doen in situaties waarin je je niet of juist wel prettig hebt gevoeld. We spreken dan over betekenisvolle gebeurtenissen of situaties. De reflectie geeft nieuwe inzichten, die vervolgens weer leiden tot nieuwe acties of aanpassing van keuzes in je onderwijs.

We bespreken een aantal modellen voor reflectie.

Korthagen

Het model van Korthagen is gebaseerd op de PDCA-cyclus: Plan – Do – Check – Act, waarbij je vragen stelt als: wat was je van plan te doen, wat heb je gedaan, hoe kijk je hierop terug en wat heb je dan geleerd, en wat zou je een volgende keer misschien anders doen?

De reflectiecyclus omvat fasen om het reflecteren te structuren. Voorbeelden van vragen in de verschillende fasen zijn:

Fase 1: handelen

• Wat wilde ik bereiken?
• Waar wilde ik op letten?
• Wat wilde ik uitproberen?

Fase 2: Terugblikken op het handelen

• Wat gebeurde er concreet?
• Wat wilde ik?
• Wat deed ik?
• Wat dacht ik?
• Wat voelde ik?

Fase 3: Bewust worden van essentiële aspecten

• Hoe hangen de antwoorden op de vorige vragen met elkaar samen?
• Wat is daarbij de invloed van de context als geheel?
• Wat betekent dit nu voor mij?
• Wat is dus het probleem (of de positieve ontdekking)?

Fase 4: Formuleren van handelingsalternatieven

• Welke alternatieven zie ik?
• Welke voor- en nadelen hebben die?
• Wat neem ik mij nu voor de volgende keer?

Triple loop

Bij single loop/ enkelslag leren kijk je terug op het eigen handelen aan de hand van de vraag: ‘doe ik het goed’ en zoek je naar opties voor het verbeteren van het handelen.

Bij double loop/ dubbelslag leren reflecteer je op een onderliggende laag, aan de hand van de vraag: ‘doe ik het goede’. Er wordt gekeken naar de opvattingen en overtuigingen die ten grond slag liggen van het handelen/ gedrag.

Bij Triple loop/ drieslag leren reflecteer je op een nog diepere laag van waarden, motieven en identiteit en vraag je je af of je handelt vanuit een goede reden. Zodra in deze laag een bewustwording ontstaat, kun je spreken over transformatie en wordt een duurzame verandering in gang gezet.

IJsbergmodel

In de ijsberg van McClelland zie je dat er sprake is van een bovenstroom (zichtbare kennis en vaardigheden) en een onzichtbare onderstroom. De onderlinge relaties van mensen (interactie), het gevoel, de betekenisgeving en zingeving, komen allemaal terug in deze onderstroom. De onderstroom beïnvloedt dat wat er in de bovenstroom gebeurt. Daarom zal er in veranderingsprocessen altijd met beide niveaus rekening gehouden moeten worden.

Kennisclips

• Korthagen en Nuijten over hun reflectiemodel.
• Korthagen en Nuijten over kernreflectie.

Literatuur