De Oegandese Susan Kigula (1977) werd in 2002 ter dood veroordeeld. Enkele jaren later, tijdens haar studie rechten – terwijl ze on death row’ zat – klaagde ze namens alle 418 ter dood veroordeelden de staat Oeganda aan en in 2009 besliste het Hooggerechtshof dat alle doodstrafzaken herzien moesten worden. In 2016 kwam Susan zelf vrij.

Op 9 juli 2000, midden in de nacht, schrok de 23-jarige winkelierster Susan Kigula wakker van een hevige klap in haar nek: ze had een zwaar bloedende snijwond. Naast haar lag haar man Constantino Sseremba, rochelend en in doodsnood. Hun huishoudster Patience getuigde later dat ze twee mannen hun flat uit had zien rennen.

Drie dagen later werden Susan en Patience gearresteerd. Herbert, het driejarige zoontje van Constantino uit een eerdere relatie, had een belastende verklaring afgelegd. Susan zelf stelt dat haar schoonfamilie, met wie zij geen goede relatie had, daarbij een duistere rol heeft gespeeld. Na twee jaar voorarrest stonden beide vrouwen terecht met een ter plekke gekozen – en dus volstrekt onwetende – pro deo advocaat. De inmiddels vijfjarige kroongetuige verklaarde dat zijn stiefmoeder Susan de keel van haar echtgenoot had doorkliefd met een kapmes terwijl huishoudster Patience diens benen omklemde. Moord, luidde op 11 september 2002 het vonnis van de rechter. In Oeganda betekende veroordeling voor moord automatisch de doodstraf en de rechter moest haar dus tot de galg veroordelen.

In 2010 stuitte Jan Banning stuitte op het verhaal van Susan Kigula. Eenmaal in Kampala vroeg hij het vuistdikke pak processtukken op. Het werd hem duidelijk dat er simpelweg geen ontlastend bewijs werd aangevoerd: logisch, aangezien ze geen voorbereide advocaat had. Susan houdt tot op de dag van vandaag hartstochtelijk vol dat ze onschuldig is.

Susan Kigula werd opgesloten op de death row van de vrouwenafdeling van de Luzira gevangenis, aan de rand van de Oegandese hoofdstad Kampala. Hoewel ze daar een van de jongsten was, begon ze al snel te organiseren. Eerst een koor. En nadat ze in 2008 had gehoord dat in de mannenafdeling van Luzira middelbaar onderwijs werd gegeven, wist ze toestemming te krijgen om zelf een school op te zetten in de vrouwengevangenis. De ‘verlichte’ commissioner of prisons (hoofd van het Oegandese gevangeniswezen) Johnson Byabashaija, steunde haar: ‘Ik wil de gevangenissen transformeren van strafinrichtingen tot correctie-instellingen,’ zei hij.

Van familie en vanuit de mannengevangenis kreeg ze leerboeken en met vier anderen ging ze les geven aan medegevangenen. Tegelijkertijd begon zelf te studeren onder een boom. Een jaar later haalde het vijftal het eindexamen middelbare school.

Susans examenresultaten bleken bij de twintig besten van het land te zijn. Dat een vrouw on death row zo’n resultaat boekte, was opzienbarend en trok media-aandacht. Die kwam een Britse advocaat onder ogen: Alexander McLean, die zich inzette voor verbetering van de omstandigheden in de Oegandese gevangenissen. Hij overtuigde Susan ervan om rechten te gaan studeren en in 2011 kreeg ze via hem de gelegenheid om een schriftelijke studie te volgen aan de University of London. Ze was de enige vrouwelijk gevangene in Oeganda die universitair onderwijs volgde, en al snel runde ze een informeel bureau voor rechtshulp on death row en hielp ze medegevangenen – en bewakers – met juridisch advies.

Intussen was Susan Oeganda’s beroemdste gevangene geworden, als voortrekster in een fameuze rechtszaak: Susan Kigula en 417 anderen tegen de staat Oeganda. Daarin eiste zij, ondersteund door het Death Penalty Project , een aantal ingrijpende wetswijzigingen m.b.t. de doodstraf.

Op 21 januari 2009 kwam het Hooggerechtshof met zijn besluit: de doodstraf en de manier van executie – ophanging – bleven gehandhaafd. Maar het Hof bepaalde ook dat het jarenlang vasthouden van terdoodveroordeelden – de laatste daadwerkelijke executie in Uganda werd in maart 2003 voltrokken – op Death Row een vorm van marteling is: voortaan zou de straf na drie jaar automatisch omgezet worden in levenslang. Heel ingrijpend was ook dat de mandatory death sentence, de verplichte doodstraf bij moord, als ongrondwettelijk geschrapt werd. Dat betekende dat alle 418 doodstrafzaken heropend moesten worden, zodat de rechter met terugwerkende kracht verzachtende omstandigheden in aanmerking kon nemen. De volgende jaren werden tientallen gevangenen vrijgelaten en circa 200 doodstraffen omgezet in levenslang, wat destijds 20 jaar betekende. Op 11 november 2011 kwam Susan zelf opnieuw voor de rechter. In een emotionele zitting werd haar straf teruggebracht tot twintig jaar. Huishoudster Patience kreeg zestien jaar.

Op een regenachtige januari-ochtend in 2016 leidde een bewaakster Susan onder een paraplu naar de uitgang: ze kwam na zestien jaar vrij, vervroegd vanwege goed gedrag. Een paar maanden later was ze voor even terug in de Luzira gevangenis, om daar haar kandidaatsbul in ontvangst te nemen – een van haar twee medestudenten zat nog vast. Op krantenfoto’s is te zien hoe er, bij een tussentijdse undergraduate diploma-uitreiking aan haar en twee mannelijke gevangenen, in het huis van bewaring een feest werd georganiseerd compleet met een enorme taart. Het drietal sneed die aan samen met het glunderende gevangenishoofd Johnson Byabashaija.

Toen Banning in 2013 opnieuw de vrouwengevangenis bezocht, trof hij Susan met een stapel boeken aan een tafeltje in een rustig hoekje. Ze was in een uitstekend humeur: haar studie vlotte prima en ze verwachtte over drie jaar vervroegd vrij te komen vanwege goed gedrag. Ze wilde zich daarna inzetten voor mensenrechten: ‘Veel mensen belanden in de gevangenis omdat ze geen advocaat kunnen betalen. Ik wil hier uitkomen als een gestudeerde vrouw om te kunnen strijden voor de rechten van de kansarmen.’

Susan zelf werkt tegenwoordig als advocaat. Verder heeft ze het Sunny African Children’s Center opgericht, een organisatie ter opvang en bescherming van kinderen van gedetineerden en andere kwetsbare jeugdigen zoals straatkinderen en wezen.

De nu 45-jarige voormalige winkelierster werd sinds haar vrijlating uitgenodigd voor lezingen in o.a. Nederland (2018, 2021 en 2022), Duitsland, Frankrijk, Italië, Noorwegen, Gambia en Roemenië. Media als de BBC, Al Jazeera en Stern besteedden ruime aandacht aan haar. In Mannheim, Duitsland, gaf ze een presentatie bij Bannings tentoonstelling ‘Law&Order’. En op de Oegandese tv presenteerde het vooral onder jongeren populaire controversiële muzikale nieuwsprogramma Newz Beat een rap over deze ‘Citizen Hero’

Dankzij Susans actie is een groot deel van de ter dood veroordeelden inmiddels op vrije voeten. De zaak had ook internationale implicaties: ze speelde een belangrijke rol bij de afschaffing van de verplichte doodstraf bij moord in buurland Kenia.

Nog op death row kwam zij in contact met de Nederlandse fotograaf/kunstenaar Jan Banning, die haar in 2010 in de gevangenis opzocht in het kader van zijn project Law & Order. De twee raakten bevriend en sinds haar vrijlating haalden hij en sympathisanten haar al drie keer eerder voor lezingen naar Nederland.

Op 3 oktober komt Susan Kigula naar de Hogeschool Utrecht voor een gastles in het kader van de minor Mensenrechten voor de Praktijk en de minor Stilstaan bij Gedrag. De bijeenkomst is van 16.00.-17.15 op Padualaan 97- 1.001 met daarna de mogelijkheid tot napraten. De bijeenkomst is toegankelijk voor studenten, docenten en andere belangstellenden, ook uit andere minoren en studierichtingen.

Meer informatie over de gastles en om je aan te melden, klik hier. 

Alle foto’s gebruikt in dit artikel zijn gemaakt door Jan Banning E: info@janbanning.com, T: 06 5136 5983.

Verdere informatie over Susan Kigula
• https://www.bbc.co.uk/sounds/play/p09qsqjm
• https://www.janbanning.com/susan-kigula-how-a-woman-on-death-row-changed-theugandan-legal-system/
• https://www.santegidio.nl/susan-kigula-uit-oeganda-in-een-overvolle-zaal-over-haar-strijdtegen-de-doodstraf/
• https://www.bbc.com/news/stories-43739933
• https://tinyurl.com/2xjjytdm
• https://www.nrc.nl/nieuws/2018/11/02/zij-redde-vanuit-de-cel-in-oeganda-velenvan-dedoodstraf-a2753682
• https://www.stern.de/panorama/weltgeschehen/knast-von-kampala–jurastudentin-rettet-sichund-andere-vor-dem-galgen-8135440.html
• https://www.dw.com/en/africalink-on-air-11-november-2021/av59795691?fbclid=IwAR2atLGta8kdpfvwq5N5ThpZ0TXlOtDTjyHba1jCsDBrjXmBMne1BZ
akc4U (Deutsche Welle, from 24’50”).

Susan zelf aan het woord:
• https://www.youtube.com/watch?v=1GAgoQhwI74 
• https://str8talkmagazine.com/index.php/2020/03/09/ugandas-lady-justice/