Remco Coppoolse & Harry Rorije
- Onderwijsinnovaties complex: feit of fictie?
Het verloop van onderwijsinnovaties is vaak grillig en onvoorspelbaar. Een veelgehoorde verklaring is dat onderwijsinnovaties complex zijn. Wij doen daar vrolijk aan mee, bouwen een arsenaal aan methoden en kijkvensters om onderwijsinnovaties beter te begrijpen. Maar zo langzamerhand raken we ook in vertwijfeling en vragen we ons af wat onderwijsinnovaties nu daadwerkelijk zo complex maakt. Uit een eerste literatuurscan constateren we dat er geen eensluidend idee is over wat onderwijsinnovaties complex maakt. Parallel aan die verkenning organiseerden we een exploratieve sessie met onderwijsvernieuwers waarin we op zoek gingen naar wat onderwijsinnovatie zo complex maakt. In deze blog beschrijven we de opbrengsten van die sessie.
- Op zoek naar bouwstenen voor complexiteit van onderwijsinnovaties
Samen met 10 onderwijsvernieuwers van de Hogeschool Utrecht die dagelijks in de onderwijspraktijk proberen te innoveren hebben we onderzocht wat onderwijsinnovaties complex maakt. We vroegen hen (1) een exemplarisch voorbeeld van een innovatie voor ogen te nemen en antwoord te geven op de vraag wat maakt onderwijsinnovaties complex. De resultaten schreven ze op post-its die we verzamelden en clusterden (affinity map). Deze aanpak leidde tot acht clusters van elementen die onderwijsinnovaties complex maken: mensen, afstemming over het doel van de innovatie, buitenwereld, leiderschap, tijd & voorwaarden, cultuur &organisatiecontext, belangen en besluitvorming. (2) Vervolgens hebben we de clusters een label gegeven en met de onderwijsvernieuwers de samenhang tussen de clusters onderzocht. (3) Tenslotte hebben we de uitkomsten verwerkt in een Mural (een interactief whiteboard) en weer voorgelegd aan het team, waarna het team verdere aanpassingen kon maken.
- Onderwijsinnovaties als een ademend systeem
Uit de bespreking bleek dat niet zozeer de losstaande elementen onderwijsinnovaties complex maken, maar het is juist de samenhang die onderwijsinnovaties onvoorspelbaar, grillig en complex maken. De vergelijking kwam op met een file, waarbij de wegcapaciteit weliswaar een gegeven is, maar waarin de autonome beslissingen van bestuurders niet te overzien zijn, niet van tevoren te voorspellen zijn en invloed uitoefenen op beslissingen van andere bestuurders. Onderwijsinnovatie lijkt een ingewikkeld samenspel van meerdere factoren, waar niet een voordehand liggende oplossing beschikbaar is. Toch destilleren we uit de bespreking een aantal kenmerken van de elementen en onderlinge samenhang die we uiteindelijk hebben geschetst in onderstaand model van complexiteit in onderwijsinnovatie (figuur 1).
Figuur 1. Complexe onderwijsinnovaties als ademend systeem
Ten eerste zijn er een aantal elementen in onderwijsinnovatie die makkelijker te beïnvloeden zijn dan andere. Doel van de verandering, tijd & voorwaarden zijn relatief makkelijk aan te passen. De buitenwereld, cultuur, organisatiecontext en de mensen zijn een gegeven bij onderwijsinnovatie. Die elementen ontwikkelen zich wel, maar in een trager tempo. Dus wil je snelle veranderingen organiseren dan is dat makkelijker te bereiken door het doel of de randvoorwaarden aan te passen. Echter, om te komen tot een diepe of impactvolle innovatie dan heeft dat gevolgen voor de tragere elementen als mensen, cultuur en organisatiecontext.
Ten tweede beïnvloeden de verschillende elementen elkaar. Het geheel van elementen vormt met elkaar als het ware een ademend systeem. Het is van belang om de interactie tussen deze elementen goed te begrijpen. In de interactie tussen de elementen kan de complexiteit worden vergroot, doordat ze elkaar mogelijk versterken of juist uitdoven, waardoor de onvoorspelbaarheid verder toeneemt. Bijvoorbeeld als de belangen bij de onderwijsinnovatie van verschillende stakeholders niet bekend zijn bij de veranderaars, kan de besluitvorming bijzondere wendingen opleveren in het proces.
Ten derde speelt het perspectief van de kijker naar de verandering. Het lijkt erop dat het perspectief dat je kiest (bijvoorbeeld doel van de verandering) andere perspectieven naar de achtergrond duwt (zoals leiderschap). Daarbij lijken onderwijsinnovaties meerdere dimensies te hebben. Je zou de dimensies kunnen zien als de verschillende vlakken van een Rubrix kubus. Het lijkt lastig om alle vlakken in een keer op te lossen, maar tegelijk als je je aandacht legt op één vlak van de kubus, dan heb je geen idee meer wat er met de andere vlakken gebeurt. Dat betekent om de hele complexiteit van een onderwijsinnovatie te begrijpen je steeds een ander perspectief in moet nemen om het geheel te kunnen zien en te gaan begrijpen. Het is dus van belang om het model steeds te draaien, meervoudig te kijken en af te wisselen.
- Praktische tips voor het veranderaars in complexe onderwijsinnovaties
We hebben een eerste exploratieve stap gezet om tot meer inzicht te komen in wat de complexiteit veroorzaakt. De vraag die dan nog rest is wat dit inzicht nu betekent voor onderwijsvernieuwers of adviseurs. Hoe kan dit helpen om de onderwijsinnovaties beter te begrijpen en om invloed uit te oefenen? De tips die wij afleiden uit de gesprekken met de onderwijsvernieuwers zijn:
- Stop met het maken van grote veranderplannen, maar begin klein en let goed op wat er gebeurt. Aangezien complexe onderwijsinnovaties een veelheid bevat van over elkaar buitelende en elkaar beïnvloedende factoren en actoren gaat het niet om het beste plan. Het gaat erom dat je aanvoelt of probeert te ontdekken waar mogelijkheden zitten om het systeem te beïnvloeden, daarop in te zetten en vervolgens goed te kijken hoe het systeem reageert. Ga op zoek naar waar de energie zit in dit systeem. Begin met kleine impulsen en wees sensitief voor hoe het systeem reageert. Op basis van je vondsten kies je je volgende impuls. Klein starten en goed opletten.
- Creëer meervoudig kijken. Betrokkenen hebben een filter, waarmee ze onderwijsinnovaties benaderen. Sommigen benaderen onderwijsinnovaties bijvoorbeeld door de bril van de mensen, anderen door de bril van de besluitvorming. Daarbij heeft iedereen zijn eigen blinde vlekken. Aangezien je als veranderaar beperkt bent in je perspectieven, is het raadzaam om mensen naast je te kiezen die met andere perspectieven naar de innovatie kijken.
Achtergrondartikelen
Lazaridou, A. (2019). Reinventing a university principal preparation programme: complexity, change, and leadership. International Journal of Leadership in Education, 22(2), 206–221. https://doi.org/10.1080/13603124.2017.1360947
Mason, M. (2008). What is complexity theory and what are its implications for educational change? Educational Philosophy and Theory, 40(1), 35–49. https://doi.org/10.1111/j.1469-5812.2007.00413.x
Stacey, R. D. (1996). Strategic management and organizational dynamics. Pitmann Publishing.
Wallace, M. (2003). Managing the Unmanageable ? Coping with Complex Educational Change Unmanageability in Action : A Dispute over Computers. Educational Management, Administration & Leadership, 31(01), 9–29.