Nell Westerlaken • 22 maart 2023 • 12:16
Rusland probeert systematisch de Oekraïense cultuur uit te wissen, zien experts. Maar al in het begin van de oorlog heeft zich een omvangrijk internationaal netwerk gevormd van specialisten om cultureel erfgoed veilig te stellen. Wie en wat zijn in dit netwerk allemaal actief en wat doet iedereen precies?
In de eerste, chaotische weken na de Russische invasie in Oekraïne kreeg Ihor Poisjivailo, museumdirecteur in Kyiv, een dringend verzoek van een collega uit het noorden van het land. Of hij een generator kon regelen voor het regionaal historisch museum van Tsjernihiv. De zwaar belegerde stad zat zonder stroom en Poisjivailo beschikt over een groot internationaal netwerk van cultuurinstituten. Misschien kon een ervan Tsjernihiv te hulp schieten.
Voor een stad in de frontlinie van een oorlog lijken er urgentere zaken dan elektriciteit voor een museum. Maar als het luchtalarm klonk, vonden minstens vijftig burgers beschutting in de museumkelder. ‘Via mijn netwerk kreeg ik binnen twee weken hulpmateriaal uit Italië, waaronder generatoren’, zegt Poisjivailo. ‘Een daarvan heb ik naar Tsjernihiv gestuurd. Voor de mensen in de kelder, maar ook voor het behoud van de kunstwerken die niet op tijd konden worden geëvacueerd.’
Feelgood-solidariteit
Ondertussen had hij ook zorgen over zijn eigen instituut. Poisjivailo is directeur van het Maidan-museum in Kyiv, dat is gewijd aan de Oekraïense volksopstand in 2014 tegen de indertijd Ruslandgezinde regering. ‘Meteen na de inval hebben we onze waardevolste spullen ingeladen en naar een veilige plek in West-Oekraïne gebracht. Daarna zijn we gaan helpen met het veiligstellen van privé- en publieke collecties.’ Poisjivailo is medeoprichter van Heri, het Heritage Emergency Response Initiative, een netwerk om Oekraïens erfgoed te beschermen.
Vanaf dag één van de oorlog was in Oekraïne een grote goederenstroom op gang gekomen in losse vrachtwagens en konvooien, in treinen, busjes en personenauto’s. Wat niemand zag, zegt Poisjivailo, was dat er die dagen in het geheim veel unieke, waardevolle kunst werd vervoerd naar het veilige westen van Oekraïne, voorwerpen uit de oudheid, schilderijen uit de afgelopen eeuwen, waardevolle manuscripten, unieke iconen. Want dat Rusland ook uit was op vernietiging van Oekraïnes culturele erfgoed stond voor Poisjivailo en zijn collega’s van meet af aan vast. ‘We zagen dat al in de regio’s die in 2014 waren bezet: de Russen willen af van alles wat herinnert aan onze Oekraïense identiteit – het is een speerpunt in hun oorlogsvoering.’
De andere kant op, richting oosten, stroomden militaire, medische en humanitaire hulpgoederen, inclusief dozen met knuffels en kattenvoer: het soort feelgood-solidariteit dat tv-zenders graag in beeld brengen. Niet in beeld kwamen de ‘culturele’ hulpgoederen, maar die stroomden vanuit heel Europa binnen, ook uit Nederland.
Verpakkingsmateriaal
‘Het leek een beetje genant in het begin’, zegt Cindy Zalm, stafmedewerker van Stichting Museum voor Wereldculturen in Amsterdam. ‘De Oekraïners vochten voor hun land en hun leven en jij stuurt bubbeltjesplastic en karton.’ Maar, verklaart ze, ‘Oekraïense musea deden al in het begin van de oorlog zeer dringende en specifieke verzoeken om materiaal, via de ICOM, de International Council of Musea. Dat varieerde van zuurvrij papier en karton, kratten en transportkisten voor kunstvoorwerpen tot tape en brandblussers.’
Musea in het Westen keken wat ze konden missen. Onder meer het Stedelijk en het Rijksmuseum in Amsterdam, het Loo in Apeldoorn en het Centraal Museum in Utrecht doneerden verpakkings- en ander materiaal. Zalm coördineerde de actie in Nederland en betrok ook restauratoren, de Koninklijke Bibliotheek, een kunsttransporteur en enkele andere bedrijven bij de hulpactie, voor expertise of logistieke hulp.
Op 21 maart 2022, een kleine maand na de Russische invasie, reed een volle vrachtwagen met een aanhangwagen vanuit Nederland naar een distributiepunt in Polen. Zalm: ‘Ik heb veel respect voor de mensen die de spullen daarna verder vervoerden, het oorlogsgebied in, om cultuurgoed te redden. Vaak met gevaar voor eigen leven.’
Culturele genocide
Dat de Russen het specifiek hebben gemunt op het Oekraïens cultuurgoed staat volgens experts vast. Zeven Oekraïense museumdirecteuren, onlangs op werkbezoek in Nederland, spreken zelfs van een ‘culturele genocide’. Het uitwissen van lokale cultuur is een beproefd middel van autocratische leiders om plaats te maken voor hun eigen versie van de geschiedenis. Poetin liet er geen twijfel over bestaan. Kort voor de inval beweerde hij dat het huidige Oekraïne volledig is gevormd door Rusland.
De Russische plunderingen van cultuurgoed zijn talrijk. Zo verdwenen vlak voor de Slag om Marioepol, voorjaar 2022, tientallen Oekraïens-Russische schilderijen uit lokale musea, onder meer werken van de 19de-eeuwse romantische natuurschilders Ivan Ajvazovski en Archip Koeindzji. Werk van West-Europese schilders werd niet meegenomen. In de bezette stad Melitopol werd een museummedewerker gegijzeld door gewapende Russen toen ze niet wilde prijsgeven waar de museumschatten waren verborgen.
Een serie goed georkestreerde overvallen vond plaats in de stad Cherson. Vlak voordat de Russen zich eind oktober terugtrokken uit de sinds maart bezette stad, haalden ze archieven, kerken en musea leeg in wat leek op een militaire operatie. Ze namen waardevolle iconen mee, pre-Sovjet-archieven, archeologische objecten, kostbare gouden voorwerpen van de Scythen, de Sarmaten en andere Zwarte Zeevolkeren. Uit de kathedraal werden zelfs de botten gestolen van Grigori Potjomkin, de 18de-eeuwse stichter van Cherson en minnaar van tsarina Catharina de Grote.
Duidelijk patroon
Bij het Kunstmuseum in Cherson kwamen in die dagen twee vrachtwagens voorrijden. Tienduizend van de ongeveer 13,5 duizend museumstukken werden ingeladen op aanwijzing van kunstspecialisten, volgens Human Rights Watch. Een deel van het gestolen goed dook op in musea op de door Rusland bezette Krim. ‘Om ze veilig te stellen’, zo luidt de Russische verklaring.
De oorlogsmisdaden, want dat zijn het, bleven niet onopgemerkt. Op satellietbeelden zijn de betreffende vrachtwagens te zien, op sociale media circuleren beelden van de overval, stiekem gemaakt door voorbijgangers. Zodra het veilig was, namen teams van vaak in het Westen getrainde, forensisch kunstspecialisten de schade op.
‘Er zit een duidelijk patroon in de Russische plunderingen’, zegt de Amerikaanse antropoloog Brian Daniels. ‘Ze zijn goed georganiseerd.’ Hij is lid van een internationaal team van specialisten dat de vernieling en diefstal van Oekraïens erfgoed in kaart brengt. Naast de materiële schade door de gevechten zijn vele tienduizenden voorwerpen systematisch gestolen uit culturele instituten en kerken.
‘Zo’n onderzoek begint vaak met satellietbeelden’, zegt Daniels, die relevante ervaring opdeed tijdens de oorlog in Syrië en Irak. ‘De teams beschouwen zo’n museum als een plaats delict en werken waar mogelijk samen met de Oekraïense politie.’ Het bewijsmateriaal moet juridisch sterk genoeg zijn om de daders ooit voor de rechter te brengen. ‘We móéten dit vastleggen voor de mensheid, al weten we nu nog niet waar de oorlog op uitdraait.’
De culturele waarde van Oekraïens erfgoed is niet te overschatten, zegt Daniels. ‘Of het nu gaat om architectuur, schilderijen, archeologische vondsten of om het simpele kerkje met iconen waar je familie al generaties komt, het zijn getuigen van continuïteit, van wie je bent en wat het betekent om op die plek te wonen’.
Dat veel objecten in Russische handen zijn, is duidelijk, volgens deskundigen. Poisjivailo wijst op een bericht van oktober uit de Russische krant Izvestia waarin Rusland stelt zijn museumdepots te hebben uitgebreid met 44 duizend objecten ter waarde van 1 miljard roebel, omgerekend 12,5 miljoen euro.
Cultureel ecosysteem
Daniels werkt onder meer samen met het Conflict Observatory, een Amerikaanse, speciaal voor Oekraïens cultuurgoed opgerichte ngo die gebruikmaakt van open source intelligence, zoals vrij toegankelijke satellietbeelden en sociale media. Het observatorium is onderdeel van een groot internationaal netwerk, een soort cultureel ‘ecosysteem’ dat sinds het begin van de oorlog is ontstaan om het Oekraïens cultuurgoed in kaart te brengen en waar mogelijk te redden of beschermen.
Universiteiten en kunstinstituten zetten expertise in, particuliere en overheidsinstanties dragen bij met geld en materialen, professionals en vrijwilligers slaan de handen ineen. Dit in nauwe samenwerking met Oekraïense organisaties.
Een prominente rol in dit cultuurweb heeft het Nederlandse Cultural Emergency Response (CER), tot voor kort deel van het Prins Claus Fonds. ‘We zijn nu bezig met mobiele digi-kits, gespecialiseerde, draagbare apparatuur die in een rugzak past waarmee ook kleinere musea in Oekraïne hun collectie kunnen digitaliseren’, zegt CER-directeur Sanne Letschert.
CER gaf in 2022 ruim 1,2 miljoen euro uit in Oekraïne aan meer dan honderd erfgoedinstellingen voor onder meer evacuaties van kunstwerken, reparaties, expertisebevordering en ondersteuning van culturele instituten. Voor de winter inviel werden beschadigde historische gebouwen provisorisch hersteld, met financiële hulp van het ministerie van Buitenlandse Zaken.
De CER hielp onder meer met het stabiliseren van museum Khanenko in Kyiv, dat was beschadigd door een explosie. Onbekend als het museum misschien is in West-Europa, het heeft werk van Dürer, Rembrandt, Lucas van Leyden, Piranesi en Goya. ‘Ook het kapotte dak en de ramen zijn gedicht, zodat het binnen droog en warm blijft’, zegt Letschert. ‘Het verschil met CER-projecten in andere landen is dat daar een jaar na de calamiteit meestal geen culturele noodhulp meer nodig is. In Oekraïne is het einde nog niet in zicht.’
Russische raket
Dat beseffen ook de musea in Oekraïne. De oorlog is inmiddels zelf deel geworden van het dynamische museale geheugen. In het Maidan-museum van Ihor Poisjivailo is een uitgebrande generator tentoongesteld. Poisjivailo had het apparaat uit Italië op transport gezet naar het museum in Tsjernihiv – er was nog plaats in een konvooi van minibusjes met humanitaire en militaire goederen. Ook ging een vrijwilliger mee, Anastasia, 19 jaar, afkomstig uit Tsjernihiv. Poisjivailo: ‘Ze was bij het uitbreken van de oorlog door haar ouders naar het veilige Polen gestuurd. Maar ze had heimwee en was op de weg terug. Ze wilde haar familie verrassen.’
Op 10 kilometer van het einddoel werd het konvooi getroffen door een Russische raket. Iedereen kwam om, ook Anastasia. In Tsjernihiv werd zij het gezicht van het leed dat de Russen aanrichten. Poisjivailo haalde de uitgebrande generator op en stelde die tentoon, als stille getuige van zowel het menselijke als het culturele drama van Oekraïne.
Bron: Volkskrant