Verbinden van informele en formele zorg. Over een goed samenspel tussen mensen die zorg of ondersteuning nodig hebben, mantelzorgers, vrijwilligers en professionals.
In de provincie Utrecht ervaart 4% van de volwassenen en 8% van de senioren ernstige beperkingen in activiteiten vanwege problemen met de gezondheid. Ook de toenemende vergrijzing en met name de toename van mensen met Alzheimer heeft grote invloed, en geeft steeds meer druk op mantelzorg, vrijwillige en professionele zorg. De schaarste aan arbeidskrachten in de zorg is ook in Utrecht een groot probleem en zal met de toenemende aandacht die mensen met cognitieve en lichamelijke beperkingen vragen alleen maar dringender worden. Meer dan ooit zijn mensen voor zorg en ondersteuning aangewezen op naasten en buurtgenoten.
Voor gezondheid en welzijn zijn een steunende omgeving en voldoende participatiemogelijkheden van belang. Uit onderzoek weten we dat een goed functionerend steunend sociaal netwerk een positieve impact heeft op zorgvragers, zoals mensen met een chronische ziekte, dementie, niet aangeboren hersenletsel, lichamelijke of verstandelijke beperkingen en psychiatrische aandoeningen. Als er behoefte is aan zorg of ondersteuning wordt allereerst een beroep gedaan op naasten, zoals een partner, kind of buur.
In de Staat van Utrecht worden, op basis van data uit allerlei bronnen, een aantal maatschappelijke opgaven genoemd die van belang zijn voor dit programma:
- Vergrijzing: door verwachte ontwikkeling van leeftijdsopbouw van de bevolking, in combinatie met verhoging van de pensioenleeftijd, zal in de toekomst het potentieel aan mantelzorgers en zorgvrijwilligers voor oudere mensen sterk afnemen. Welke maatregelen en inspanningen kunnen dit probleem zo goed mogelijk ondervangen?
- Dementie: het aantal mensen met dementie zal naar verwachting in de toekomst sterk toenemen. Hoe kunnen we als samenleving zo goed mogelijk anticiperen op deze toename en passende ondersteuning bieden?
- Eenzaamheid: er is sprake van een toename van mensen die aangeven zich ernstig eenzaam te voelen. Hoe kunnen we bijdragen aan het terugdringen hiervan?
- Mantelzorg: er zullen in de toekomst meer mantelzorgers nodig zijn. Niet iedereen is echter even vaardig in het vragen om hulp en/of in te schatten wat nodig is. Hoe kunnen we een maximale afstemming van vraag en aanbod faciliteren zowel in kwantiteit als kwaliteit?
- Sociale participatie: de manier waarop burgers zich verbonden voelen met elkaar, heeft zijn weerslag op het maatschappelijke klimaat van een buurt of regio. Hoe kunnen bewoners zoveel mogelijk uitgenodigd worden om zich in te spannen voor mensen in hun eigen buurt? Hoe kan optimaal gebruik gemaakt worden van ‘de kracht van de samenleving’, zoals we die bij veel inwonersinitiatieven zien.
Doel(en) van het programma
In dit programma houden we ons met bovenstaande kwesties bezig. In het bijzonder richten we ons op de samenwerking tussen burgers die een zorg- of ondersteuningsvraag hebben, informele inzet vanuit het primaire netwerk (bijvoorbeeld familieleden in de rol van mantelzorger), informele inzet
vanuit het secundaire netwerk (buren, vrijwilligers, bedrijfsleven) en inzet vanuit het professionele netwerk van welzijnsinstellingen en zorgorganisaties. Vanwege de vergrijzingsproblematiek is het uitermate belangrijk dat we een optimale en maximale inzet van mensen voor elkaar kunnen realiseren, waarbij de inzet van -schaars beschikbare – professionals complementair en op maat moet zijn. Het is van belang te onderzoeken hoe dit precaire samenspel op een goede wijze vormgegeven kan worden.
Enerzijds bundelen we in dit programma bestaande kennis en initiatieven, anderzijds ontwikkelen we nieuwe initiatieven, passend bij waar in onze provincie behoefte aan is.
In dit programma bevorderen we de kennisdeling tussen instellingen die zich bezighouden met mantelzorg en andere vrijwillige inzet, zorg- en welzijnsorganisaties, onderzoeksinstellingen, opleidingen en gemeenten. We delen goede voorbeelden en stimuleren innoverende initiatieven op het gebied van praktijk, opleiding en beleid. We werken aan meer kennis binnen de mbo- en hbo-opleidingen over het samenwerken met en ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers.
Doelgroep(en) waar het programma zich op richt
In dit programma draait het om alle inwoners in de provincie Utrecht die vanwege hun situatie zorg en ondersteuning nodig hebben en de mensen die belangrijk zijn bij deze ondersteuning.
Hoofdthema kennisagenda kUS waarop het programma aansluit
Het programma sluit aan bij de hoofdthema’s Participatie, Preventie, en Kwaliteit van Zorg- en Dienstverlening van de kUS kennisagenda.
Initiatiefgroep/betrokken organisaties
Dit programma is geïnitieerd in samenwerking met het Netwerk Informele Zorg Utrecht (NIZU) en het Kenniscentrum Sociale Innovatie van Hogeschool Utrecht.
Het NIZU bestaat uit ongeveer 80 organisaties in de stad Utrecht. Van bewonersinitiatieven tot landelijke vrijwilligersorganisaties. Onderstaande organisaties zitten in de kerngroep van het NIZU:
Al Amal
Handjehelpen
Humanitas Utrecht
Present Utrecht
Rode Kruis Utrecht Midden
Taal Doet Meer
U-Centraal
Vrijwilligerscentrale Utrecht
De Zonnebloem
De initiatiefgroep bestaat momenteel uit de volgende personen:
Yvette Huige (bestuurder Stichting Pulse, vertegenwoordiger Welzijnstafel kUS)
Julia Muller (projectleider & coördinator ambassadeurs NIZU)
Femke Scholten (beleidsadviseur WMO Gemeente Utrecht)
Mariet Brandts (Hogeschool Utrecht, Instituut Social Work en lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning)
Marianne van der Mijden (beleidsmedewerker Samenleving Gemeente Utrechtse Heuvelrug)
Xandra Gruijs (coördinator Samen Oplopen)
Elsbeth Vogel (bestuurder Sociale Dorpsteams Utrechtse Heuvelrug)
Linda van der Tier (projectleider De Wachtkracht Stichting Welzijn Stichtse Vecht)
Activiteiten in het programma
In dit programma worden de volgende activiteiten ondernomen:
- Bundelen en toegankelijk maken van kennis op het gebied van informele zorg, via de webpages van dit programma op de website van het kUS en via het Kennisplein Informele Zorg.
- Organiseren van bijeenkomsten rond de belangrijke vraagstukken, om kennis te delen en elkaar te inspireren.
Kijk hier voor een verslag van de inspiratiebijeenkomst ‘Hoe zorgen we mét elkaar?’ - Volgen van ontwikkelingen in de provincie.
- Onderzoek initiëren naar het samenspel tussen informele en formele zorg.
- Beschrijven en delen van goede voorbeelden.
- Input leveren aan opleidingen op gebied van zorg, welzijn en voeden van beleid van gemeenten.
De afgelopen jaren heeft het lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning (onderdeel Kenniscentrum Sociale Innovatie Hogeschool Utrecht) in de onderzoekslijn Zorg in Balans al veel kennis verzameld en doorgegeven aan de opleidingen. Dit betreft o.a. een competentieprofiel voor professionals waarin kennis en vaardigheden zijn opgenomen die nodig zijn om goed met mantelzorgers samen te werken, specifiek rond mensen met NAH en mensen met een verstandelijke beperking. Daarnaast is een aantal e-learning modules ontwikkeld, en een leerboek, waarin beschreven wordt wat vanuit het perspectief van mantelzorgers van belang is en in de samenwerking met professionals aandacht moet hebben.
Daarnaast is samen met Movisie het Kennisplein Informele Zorg opgezet.
Projecten
Lopende projecten
In dit programma bundelen we kennis uit een aantal onderzoeks- en ontwikkelprojecten. Momenteel zijn dit de volgende projecten:
- Naar een integrale benadering voor mensen met dementie en hun naasten is een meerjarig onderzoek van het Kenniscentrum Sociale Innovatie en het Kenniscentrum Gezond en Duurzaam Leven in samenwerking met de Academische Werkplaats Sociaal Werk en Academische Werkplaats Ouderen, Tranzo, Universiteit van Tilburg. Samenwerkingspartners in het werkveld zijn: Zorgspectrum, Careyn, Rijnhoven, Netwerk Dementie Lekstroom en Netwerk Dementie West Utrecht. Het onderzoek richt zich op de onderbouwing van handelen en ontwikkeling van werkwijzen van professionals die mensen met dementie en hun naasten begeleiden. Er wordt onderzocht welke aangrijpingspunten er zijn vanuit een sociale en integrale benadering. Hierbij staat de beleving van mensen met dementie zelf centraal.
Meer informatie: jacoba.huizenga@hu.nl - Competenties informele zorg voor professionals. Het afgelopen jaar start heeft een werkgroep bestaande uit docenten, informele zorgers, professionals, studenten en onderzoekers, in beeld gebracht welke competenties nodig zijn om de samenwerking met informele zorgers en de gewenste ondersteuning vorm te kunnen geven, en deze te vertalen naar leeruitkomsten en de inhoud van diverse curricula. Binnenkort wordt dit competentieprofiel gepubliceerd. Het betreft zowel generieke competenties als specifieke competenties passend bij het vakgebied, bijvoorbeeld sociaal werk of verpleegkunde (professionalisering), maar ook bij interprofessionele en transdisciplinaire samenwerking. Hierbij wordt ook aandacht besteed aan de ervaringskennis van docenten en studenten met mantelzorgtaken.
Meer informatie: mariet.brandts@hu.nl - Het ontwikkelen van een leergang of e-learning module voor deskundigheidsbevordering van docenten binnen hogeschool en ROC. In het kader van deze leergang organiseren we een aantal ontmoetingen tussen mantelzorgers, vrijwilligers, beroepskrachten (zorg en welzijn, verpleegkundigen, sociaal werkers zowel vanuit zorg als vanuit welzijn) en docenten/onderzoekers (Social Work en Verpleegkunde of Social Work en Mbo begeleider specifieke doelgroepen of maatschappelijke zorg). Een variant van deze leergang kan ontwikkeld worden voor professionals in het werkveld.
Meer informatie: mariet.brandts@hu.nl
Nieuwe projecten
We willen de komende tijd graag onderzoek en ontwikkeling stimuleren rond de volgende vraagstukken:
- Het goed positioneren van informele zorg en het onderzoeken wat goede verbindingsmogelijkheden zijn tussen informele en formele zorg. We willen o.a. kijken naar de functie van ambassadeurs, steunpunten vrijwilligerswerk, steunpunten mantelzorg en onafhankelijke cliëntondersteuning.
- Het kwalitatief en kwantitatief zichtbaar maken van de waarde van mantelzorg en zorgvrijwilligers. Dit behelst o.a. het kwantificeren van de kosten van informele versus formele inzet.
- Met gemeenten onderzoeken van het vraagstuk van de verhouding tussen informele inzet en beleid. Hier speelt bijvoorbeeld de kwestie dat georganiseerde informele inzet ook professionele ondersteuning vraagt. Gemeenten krijgen vragen voor financiering van deze professionele inzet, maar het ontbreekt aan een goed afwegingskader.
- Het versterken van de ervaringsdeskundigheid en de regiefunctie van mantelzorgers in de driehoek zorgvrager, mantelzorger en professional.
- Vrijwillige inzet bij eenzaamheid. Het betreft o.a. de evaluatie van het Plan van Aanpak Eenzaamheid in de stad Utrecht. Binnen ‘Utrecht Omarmt’ werken het NIZU, welzijnsorganisaties, bewonersinitiatieven en bedrijfsleven aan minder eenzaamheid in Utrecht. Het gaat om kennis en ervaring over eenzaamheid en welke acties – samen of alleen – effectief zijn en het beste passen. Ook in andere plaatsen in de provincie worden acties ondernomen, o.a. in het kader van de landelijke aanpak eenzaamheid. Het kwalitatief en kwantitatief zichtbaar maken van de waarde van mantelzorg en zorgvrijwilligers. Dit behelst o.a. het kwantificeren van de kosten van informele versus formele inzet.
Bent u betrokken bij een innovatief project op het gebied van wonen, welzijn en informele zorg, laat het ons weten!
Websites
Kennisplein Informele Zorg
www.movisie.nl/informele-zorg
Taskforce Wonen en Zorg
Programma langer thuis
Beter Oud
In voor Mantelzorg
Publicaties
- Mariet Brandts en werkgroep (2023). Inspiratiemagazine Informele Zorg. Utrecht: Hogeschool Utrecht.
- Ellen Witteveen, Amanda Siteur-Scholten & Mariët Brandts (red.) (2020). Hartenkreten van mantelzorgers. Over de kunst van het samenwerken. Gompel-svacina.
- Lodewijk Schmit Jongbloed & Daphne Riksen (2de druk 2020). Reisgids Mantelzorg. Wegwijs in de zorg voor ouderen. Schmit Jongbloed Advies.
- Wilco Kruijswijk (2013). Mantelzorgers en vrijwilligers in beeld. Bohn Stafleu van Loghum.
- Alice de Boer en Mirjam de Klerk (2013). Informele zorg in Nederland. Een literatuurstudie naar mantelzorg en vrijwilligerswerk in de zorg. Sociaal en Cultureel Planbureau.
- Thomas Kampen, Irma Verhoeven, Loes Verplanke L. (red) (2013). De affectieve burger. Hoe de overheid verleidt en verplicht tot zorgzaamheid. Amsterdam: Van Gennep.
Gegevens contactpersoon
Mariet Brandts: mariet.brandts@hu.nl